De Marktstraat tijdens De Slag om de Brug in Arnhem

Dit verslag verschijnt op 8 februari 1952 in het kerkblad van de Hersteld Apostolische Zendingkerk. De heer Voogt is daar als evangelist werkzaam en bevindt zich ook in de kerk als de strijd begint. Negen mensen verblijven daar dan: Dhr Voogt met zijn vrouw, dochter en schoonzoon; Oma van Dijk met de kinderen Eva, Cor en Joop en oom Jan.

Waarschijnlijk is het verhaal veel eerder geschreven want de gedetailleerde beschrijvingen komen overeen met het verslag van Cor uit 1949.

EN NU, IK HEB HET U GEZEGD, EER HET GESCHIED IS, OPDAT WANNEER HET GESCHIED ZIJN ZAL, GIJ GELOVEN MOOGT. (Joh.14,29)

…Op zondag 17 September 1944 werd er ’s morgens een kerkdienst gehouden in de kerk aan de Marktstraat te Arnhem, die eindigde onder een oorverdovend geknal van boordwapens, enz. Het was onmogelijk des namiddags weer dienst te houden. Ongeveer 10 broeders en zusters, die toch gekomen waren, gingen weer huiswaarts, na rijp overleg met de voorgangers. Het was ongeveer 9 uur, dat zuster v.D.(mijn oma) ons kwam vertellen, dat er Engelsen op straat liepen. Ik overtuigde mij, door in den kelder te gaan door welks ramen ik hen duidelijk hoorde spreken in het Engels. Wij dachten toen allen, dat we aan den vooravond stonden van de vrijheid en wij feliciteerden elkander: “Morgen zijn wij vrij!”.

Terwijl het daglicht langzaam verdween, vluchtten vele personen, die den grond onder hun voeten voelden wankelen op motorrijwielen en op fietsen. Verschillende burgers deden de Engelsen in hun woning binnengaan.

Op den hoek van de Marktstraat en de Kadestraat was op een open terrein achter de huizen, vlakbij de Rijnbrug, een schuilkelder gebouwd voor het personeel van een daar gevestigd bedrijf. Het was er een van de half-bovengrondstype, plus minus 5 meter lang en twee meter twintig breed. In dien kelder, in het brandpunt van den slag om Arnhem, waar over het lot van Europa voor het komend half jaar werd beslist leefden van Zondagmorgen tot Woensdagmiddag, tot de capitulatie van de Engelschen bij de brug, vier en twintig Arnhemmers, alsmede een paar Engelsche gewonden, van wie een gedurende de strijd is gestorven. De vluchtelingen sliepen daar bij toerbeurt en zij hadden eigenlijk al afgerekend met hun aardsch bestaan toen de vuurwapenen zwegen en zij door de verwoeste stad de eerste schreden zetten op den langen weg der evacuatie. Dat was Woesdagmiddag- en na alle ellenden werden zij eerst nog verdacht franciteurs te zijn.

Toen Zondagmorgen de luchtmachtactiviteit begon, gingen de eersten den schuilkelder in. In den loop van den dag werden het er meer. ’s Avonds half negen passeerden de eerste Engelschen. “Our friends are already on he bridge”.

Af en toe verlieten zij de kelder. De een, om uit zijn naburig huis de gordijnen te halen, opdat een mogelijke brand in de omgeving minder gemakkelijk zou overslaan, de ander voor een vluchtige verkenning. Des Zondagavonds kleurde het eerste vuur in de omgeving rood. Het was waarschijnlijk de Limburg van Stirum school, aan den anderen kant van den Noordelijken brugoprit, die brandde. In het licht van dien brand zagen zij later een tweede ploeg Engelschen hard loopen naar het vroegere Gemeenteziekenhuis aan den Eusebiusbinnensingel, later gebouw van den Rijkswaterstaat.

Een dame verliet toen met de handen omhoog den kelder om de Engelschen te verwittigen van de aanwezigheid van burgers midden in de frontlijn. In haar huis, van den eigenaar van den kelder, vond zij een Britsch commando. In de zitkamer stond een mitrailleur, in de woonkamer nog een. In de gang, het hevige vuren ten spijt, was een koelbloedige Tommy op een primus ham aan het bakken. Er lagen al gewonden op de vloer.

De dame sprak haar bezorgdheid uit over het lot van het huis. De Engelsche officier verklaarde:” O, mevrouw dit is hier niets. U moest Londen eens zien.” Later op den avond bracht men de commandant een visite. Men vroeg zijn advies: deden de burgers niet beter een poging te wagen het frontgebied te verlaten? “There’s no danger” aldus het bemoedigende antwoord. Er werd aan toegevoegd -Zondagavond half elf- dat de brug geheel was bezet en dat de Engelschen een bruggehoofd hadden in de vorm van een groooten cirkel in Arnhem-Zuid. “Montgomery heeft beloofd hier morgenavond te zijn en als hij dat zegt dan doet hij het ook”.

Dit bericht wekte groote vreugde in den kelder. Er werd koffie gezet in de feestelijke overtuiging dat alles voor elkaar was Maar de nacht bracht nieuwe zorgen. Bouwketen op de onlangs weer in bedrijf gestelde brug stonden in lichterlaaie. Als enorme fakkels branden de vaten pek en de mannen uit den kelder moesten het terrein en de pakhuizen bespuiten om uitbreiding van het vuur te voorkomen. Het was Z.W. wind en ook in de stad brandde het aan alle kanten. De vuurgloed en de rookwolken namen fantastische afmetingen aan en tot overmaat van ramp stopte de watervoorziening. In de hooger gelegen stadsdeelen had de waterleiding het trouwens al veel eerder begeven.

Om 4 uur in den morgen werd het stil tot des morgens 6 uur. Toen stelden de Engelschen vlakbij een stuk geschut op. De Hofstraat lag vol wapenen en munitie. Op het terrein van den schuilkelder stond een jeep met stafkaarten van Almelo en omgeving! Toen het kanon- waarschijnlijk in de Kadestraat- begon te vuren sprongen overal de ruiten. Rinkelend viel het glas op straat. Kort tevoren was het eerste slachtoffer onder de burgers gevallen. Op een platje stond een man. Hij werd door een kogel in het hoofd getroffen. Hij gilde onmenschelijk, heel lang duurde het, voordat het stil werd.

“Het Eusebiusplein in Arnhem zoals dat in 1944 westelijk van de Rijnbrug bestond, was langwerpig van vorm. Het lag tussen de Weerdjesstraat aan de westkant en de Marktstraat en de Eusebiusbinnensingel aan de oostkant. Om en nabij dit plein lagen de Sabelspoort, het gebouw van de Rijkswaterstaat, café Willemsen, een handel in bouwmaterialen en een groot aantal herenhuizen. In een aantal daarvan waren rijksdiensten ondergebracht, zoals de Rijkspolikliniek (een soort Rode Kruispost) en andere werden bewoond door burgers, onder wie enkele advocaten en artsen. Zo woonde schuin tegenover ons gebouw dokter Van Niekerk. Ons pand, het Gewestbureau der Marechaussee van de provincies Gelderland en Overijssel, had als adres Eusebiusplein 21.

Op 17 september 1944 waren op dat bureau aanwezig een aantal Nederlandse NSB-officieren en verder de onderofficier van piket adjudant Vossenberg, de adjudant Goudkamp en ik (wachtmeester J. van Kuijk). Elke wachtmeester had na de normale bureaudienst om beurten telexwacht.

Toen een dag eerder ’s middags vliegtuigen over kwamen, belden we met het bureau van de Gewestelijke Politie President en met het bureau van de gemeentepolitie, beide in de Bovenbeekstraat, om inlichtingen in te winnen over de situatie. De telexiste op het eerstgenoemde bureau, mejuffrouw Riet van de Kroft, met wie we dagelijks contact hadden en die ‘aan de goede kant stond’, wist weinig nieuws te vertellen. Wel hoorden we van haar het gerucht dat het treinverkeer naar Nijmegen om 19.00 uur gestaakt zou worden. De gehuwde wachtmeester Breurkens, die in Nijmegen woonde, vroeg toestemming om te mogen vertrekken omdat hij bang was anders zijn woonplaats voor langere tijd niet meer te kunnen bereiken. Na overleg met de officier van piket ging hij naar huis. Verder verliep de dag rustig.”

Op zondagochtend voeren Engelse Typhoon duikbommenwerpers om ca. 10.30 uur een hevig bombardement uit op doelen in en buiten de stad met zogenaamde ‘raketbommen’. De toestellen vliegen in een formatie van zes en bestoken Duitse posities, waaronder de Saksen Weimankazerne, de Willemskazerne en het hotel-restaurant Royal. Ook worden het gemeentelijk politiebureau en een Duitse opslagplaats geraakt. De Stadsschouwburg en de Rijnbrug worden beschoten met boordwapens.

De Duitse bewaking van de verkeersbrug is niet groot en bestaat uit oudere manschappen met alleen geweren. Afweergeschut is niet aanwezig; alleen enkele wachthuisjes worden vernield en in brand geschoten. De soldaten vluchten en vertonen zich die dag niet meer. Van vijandelijke troepenconcentraties of legering is in de omgeving niets te bespeuren.

In het begin van de middag vernemen we via de telex van het bureau van de Gewestelijke Politie President dat bij Oosterbeek Britse parachutisten en zweefvliegtuigen zijn geland.

Omstreeks 16.00 uur gaan de NSB-officieren, waaronder de 1e luitenant Heydenrijk, Koenderink en Dijkers (gewezen Rijksveldwachter te Ruinen) naar kolonel Feenstra (oud-kapitein der cavalerie en fervent NSB-er) voor overleg. Twee uur later komt luitenant Koenderink ons vertellen dat ze gaan vertrekken in verband met de gespannen toestand. Hij vraagt of de brug bij Doesburg nog intact is. Ze willen dus vermoedelijk vluchten richting Duitse grens. Bepakt en gezakt vertrekken ze als angsthazen. Later vernemen we dat ze naar Bathmen in Overijssel waren vertrokken, waar de NSB-staf van het gewest werd gevestigd. Nu zijn we dus alleenheersers en in feite bevrijd van de NSB-ers en Duitsers.

Tegen de avond, om ongeveer 21.00 uur, trekken veel troepen langs ons gebouw. Door de duisternis kunnen we niet zien of het Duitse of Engelse zijn. Dan wordt aan de buitendeur gemorreld en even later wordt er gebeld. Ik open de deur en tot mijn verrassing zie ik Engelse soldaten en laat ze binnen. Eerst zijn ze wat wantrouwend, maar als we in het Engels antwoorden en meer soldaten het gebouw binnenkomen, verandert het spoedig. Niets geen geschreeuw of bevelen. Alles gebeurt heel stil en zonder geweld. Schijnbaar verwachten ze geen enkele tegenstand, want ze staan net zo rustig alles op te nemen alsof geen Duitsers in de buurt kunnen zijn. Zelfs hun geweer houden ze niet in aanslag. Wijzend op een kaart die ze bij zich hebben, vragen ze mij of dit het hoofdbureau van politie is, hetgeen ik beaam. Met tussenpozen komen steeds meer parachutisten het bureau binnen. Ze vragen alle gegevens over de ligging en de situatie van de voornaamste punten in de stad en vervolgens gaat een deel zich ingraven aan de overkant van het plein, alles met de grootst mogelijke stilte. Er zijn nu ongeveer tussen de vijftig en zestig man bij ons. Op het pleintje voor de woning van dokter Van Niekerk hebben ze meteen al een mortier-stelling gereed en bij de hoek van het huis staat een anti-tankkanon, een zogenaamde ‘six-pounder’, licht van constructie (van B-troop, 1ste Airlanding Anti-tank Battery). De Engelsen halen op de kamers van de NSB-officieren alle portretten van Goering, Himmler, Goebbels en Mussert van de wand. Die willen ze meenemen als souvenir, waar overigens uiteindelijk niets van terecht is gekomen. Een buste van Hitler, die commandant Feenstra op zijn bureau had staan, gooien ze kapot, waarna ze de resten vertrappen.”

Bron- Gesneuvelde waarheid (Wim van Zanten)

“Na de bombardementen van die dag stonden nog veel gebouwen in brand en het geluid van geweervuur hield de meeste burgers van Arnhem in hun kelders. Wel gooiden mensen nog steeds bloemen op straat om hun bevrijders te verwelkomen, en degenen die dapper genoeg waren om zich te vertonen, keken met verbaasde nieuwsgierigheid naar de vreemde troepen die met hun bepakking en gecamoufleerde helmen stilletjes voorbij glipten in een lange, enkele rij. Voor de duizenden burgers die hun toevlucht hadden gezocht in de stenen kelders van Arnhems historisch centrum was het een angstige nacht, waarin ze glimpen opvingen van de bittere chaotische gevechten die zich in de nauwe straatjes boven hun hoofden afspeelden.”

There were still a few Dutch civilans in our area, but most had been wise enough to leave for safer places during the night. It was distressing to see the chaos and destruction in the houses we were occupying. All the windows had been shattered, furniture had been hastily built into barricades and all inflammable material got rid of as far as possible. One could imagine the despair of the owners, returning to enjoy the fruits of liberation and finding much-prized possessions lying pathetically scattered, broken and spoiled. The total destruction of their homes which followed was perhaps a mercy.

Afbeelding uit “A drop too many”. De donker gearceerde gebouwen zijn bezet geweest door de Britten. De meest linkse is Marktstraat 3.

Frost: Meanwhile David and I looked for a suitable building for Batallion Headquarters. We found a house overlooking the bridge and we roused the owner who spoke very good English. He was not happy at the prospect of billeting soldiers of any sort. The Germans he said had all gone and he would much prefer to chase on after them. When I convinced him that te Germans where still very much there and furthermore that we merely didn’t want billets, but proposed to fortify the house in readiness for a battle, he retired to the cellar quite horrified, leaving us to our own devices.

Deze stadsvilla wordt volledig vernietigd in de 3 dagen die volgen. Op foto’s van de verwoesting is er niets van terug te vinden.

In 1978 verschijnt “bruggehoofd Arnhem”, van James Sims, met een voorwoord van John Frost. Deze soldaat schrijft levendig over zijn belevenissen bij de strijd om de noordelijke oprit van de brug, die zich op en rond de Marktstraat afspeelt. Hij wordt ook in andere publicaties regelmatig geciteerd. In het plantsoen schuin tegenover Marktstraat 3 graaft hij een stelling die “Sim’s island” zal gaan heten.

Overzichtstekening uit “bruggehoofd Arnhem” van James Sims. Marktstraat 3 staat er niet op.

“Er was een klein grasperkje met wat heesters en bomen in het midden van de weg ten westen van de brug. Lieutenant Woods koos deze plek uit om onze mortieren op te stellen. We moesten voor de mortieren twee putjes graven en daar omheen een smalle loopgraaf aanleggen. Sergeant Kalikoff werd achtergelaten om dit te organiseren, terwijl de luitenant het huis dat de rest van het peloton zou bezetten, ging inspecteren om te zien of de verdediging daarvan goed was opgezet. Tegenover het huis dat wij hadden, aan de andere kant van ons eilandje, stond een groot, lichtgrijs geverfd pakhuis, dat nu de overlevenden van de infanteriecompagniën en van de genie van de luchtlandingstroepen herbergde. Voor de rest van de strijd zouden de sappeurs als infanterie optreden en zij aan zij met de infanteristen aan de gevechten deelnemen.

Slapsie en ik begonnen met onze pionierschoppen aan een kruiploopgraaf te spitten aan de kant van het eilandje waarover je vanuit het huis van mortierpeloton uitkeek. De grond was erg zanderig en het scheppen was niet zwaar, maar ik was zo doodmoe dat ik constant bleef mopperen over dit werkje en om de minuut aan Slapsie vroeg ik hoeveel dieper we nog moesten. Slapsie nam weinig notie van mijn gezeur en bleef graven als een mol. Hij hield alleen even op om te zeggen: “twee of drie uur van nu en je zal wensen dat hij dubbel zo diep was.” Dit zouden profetische woorden blijken te zijn.

Net toen ik dacht dat ik echt niet verder kon met dat gegraaf, strekte Slapsie zijn rug en zei dat de put zo goed was. Om de rand hadden we een wal opgeworpen waarin we gleuven hadden aangebracht voor onze geweren Zo verdwenen geleidelijk alle parachutisten uit het gezicht; als doodgravertorren groeven ze zich steeds dieper en dieper de grond in. Er daalde een vredige rust over ons eilandje. Slapsie en ik maakten het ons makkelijk en gingen zo zitten dat we elkaar aankeken en de voeten tegen elkaar aanzaten. Ik nam uit mijn pukkel een groot stuk van die vruchtencake die ze in het leger hebben.

De voertuigen op de brug branden nog steeds. Er was een bij die kennelijk vol was met munitie. Zo nu en dan zag je hem schudden wanneer het vuur weer een andere kist kogels of granaten aantastte en die tot ontploffing bracht. De munitie voor de lichte wapens schoot met een spiraalbeweging de donkere hemel in waardoor het leek op een gigantisch rad van vuur; het was een fantastisch vuurwerk. Elke explosie verlichtte de onmiddellijke omgeving. Hierdoor zag ik een stel van die stoere zelfverzekerde infanteristen die alweer op patrouille gingen.

Een wolk van dikke zwarte rook afkomstig van de brandende trucks hing over onze stellingen. Het stonk wel, maar het hielp ook om ons voor de vijand onzichtbaar te maken. Op de weg vlakbij ons eilandje liep een schildwacht van een van de infanteriecompagniën op en neer en je hoorde het geluid waarmee de ijzeren plaatjes onder zijn hakken bij het wegdek neerkwamen; wel een aanwijzing hoe stevig we de noordkant van de brug onder controle hadden.

We besloten na het avondmaal om om beurten de wacht te houden. Ik was zo moe dat Slapsie voorstelde dat hij de eerste wacht zou nemen en dat kwam me heel goed uit. Hij beloofde me wakker te maken zodat ik mijn deel van de taak op me zou kunnen nemen, maar omdat hij een kerel was met een goed hart en hij medelijden met me had, liet hij me in feite de hele nacht doorslapen. Ik begon te knikkebollen en langzaam zakte ik weg. Van heel ver weg, naar het leek, kwam het geknetter van exploderende munitie. Het was net als het inslapen na zo’n echt goede avond waarin je een groot vreugdevuur hebt gestookt en er nog een of twee enthousiastelingen zijn die er voetzoekers ingooien, terwijl het alleen nog maar smeult.

…Niet lang daarna haalden we de hoofdmacht in die oprukte naar de Arnhemse brug. Het was een zootje ongeregeld. Er waren mannen bij die een handkar voor zich uit duwden, een oude Mercedes sportwagen, gevorderd door het leger, reed midden in de colonne, sommige soldaten reden andere liepen, maar allemaal rukten ze op naar Arnhem. Zo nu en dan stopten we en even later gingen we weer verder. Nog steeds geen tegenstand. Toen het tenslotte donker begon te worden, namen de stops toe in frequentie. Langzaam maar zeker naderden we de brug. Soms vroegen we waar de Duitsers waren, waarop we zonder mankeren te horen kregen dat ze er vandoor waren. We trokken op langs de rivieroever en terwijl we wachtten, barstte er links van ons geweervuur los. Daarna werd het stil. Plotseling, om zeven uur ’s avonds brak de los vóór ons, aan het front.

Het had er alle schijn van dat beide partijen op elkaar los gingen met alle middelen die ze ter beschikking hadden. We konden niet ver genoeg naar voren kijken om uit te maken wat er gaande was. Het enige wat we konden doen, wat blijven liggen en afwachten. Links van mij waren troepen een mortierput aan het uitgraven en voor ons barstte van tijd tot tijd een Duitse MG42 los, van rechts naar links vurend. De kogels van dit machinegeweer legden een pad van doden door wat wij konden zien van de straat. Het kon niet anders of de lijken stapelden zich op aan beide zijden, dacht ik bij mezelf, terwijl de beschietingen onverminderd door gingen. Mortiergranaten, mitrailleurkogels, geweervuur, ik vroeg me af of ze nog veel langer zo konden doorgaan. Later hoorden we dat er een munitiedepot was bestookt door een vlammenwerper. Maar aangezien we dat toen niet wisten, verspilden we bijna een uur met het wachten op een pauze in de veronderstelde slag.

Uiteindelijk trokken we een gebouw in dat het rijkswaterstaatgebouw bleek te zijn, maar voor de nacht bood het een welkome schuilplaats. Henry en ik namen onze intrek in de kelders, verzamelden dossiers om er een geïmproviseerd bed van te maken en vielen al snel in slaap. Het was de op een na laatste keer dat mij wat slaap werd gegund in drie dagen tijd.

Toen de mannen dichter bij de brug kwamen, werd duidelijk hoe groot en lang hij was. Hij was enorm, lag hoog boven het wateroppervlak, op twee zware pijlers, en was aan de noordkant toegankelijk via een lange, hoge oprit die boven de omringende gebouwen uittorende. Sims’ peloton draaide bij de rivier vandaan en ging richting centrum om te proberen een weg omhoog te vinden. ‘Mensen keken vanuit hun ramen op ons neer en zwaaiden, maar echt enthousiast waren ze niet. Misschien beseften ze dat hun prachtige stad binnenkort wel eens in puin zou kunnen liggen. Maar toch namen sommige van deze Nederlandse burgers buitengewoon grote risico’s door ons te waarschuwen voor vijandelijke activiteit en sluipschutters.’ Een korte salvo uit een mitrailleur, net toen Sims een straat overstak, maakte dat hij razendsnel in dekking ging, totdat er hulp arriveerde in de vorm van een brengun-carrier. ‘Er sprong een officier aan boord die de chauffeur opdracht gaf recht op het vijandelijke mitrailleurnest af te rijden. Toen hij daar aankwam schakelde hij de bezetting van dichtbij uit, terwijl wij achter de carrier langs naar de beschutting van verderop gelegen huizen sprintten.’

Er was een laatste krachtinspanning nodig. Helemaal vooraan klonken triomfantelijke kreten als ‘Whoa Mahomet!, de roep die de para’s in Noord-Afrika hadden gehoord en vervolgens tijdens de gevechten daar als strijdkreet hadden overgenomen. Die kreten waren afkomstig van de mannen van Frost, die zich al op de oprit naar de brug bevonden. Daardoor gestimuleerd sprintte Sims’ patrouille naar voren, en gooide daarbij alle voorzichtigheid overboord. ‘We holden langs een kazerne van de ss-politie, die in brand stond. Een stuk of wat van Hitlers in zwarte uniformen gestoken misdadigers lagen morsdood op het pad ervoor. Langs de stoeprand lagen nog twee doden, maar nu in het blauwe uniform van de Luftwaffe. Het waren een jongen en een meisje die ongeveer even oud waren als ik. De jongen hing over een lichte mitrailleur heen, met het meisje, dat de patroonband nog in haar handen hield, pal naast hem. Het blonde haar van het meisje zat onder het bloed; ze waren snel en gewelddadig aan hun eind gekomen.’ Hij kon er alleen maar naar raden wie ze waren en wat ze daar deden. ‘Broer en zus? Geliefden? Het was een van de vele voorvallen tijdens de oorlog die te idioot waren om te kunnen verzinnen.’

Ze waren nog maar zo’n honderd meter van de brug verwijderd en hij zag dat de tirailleurs in de voorhoede van de colonne zich over het noordelijke landhoofd verspreidden en verwikkeld raakten in een hevig vuurgevecht met Duitse verdedigers die zich in bunkers hadden verschanst. Er werden vlammenwerpers naartoe gestuurd om met hen af te rekenen, en plotseling, terwijl de Duitse soldaten zich terugtrokken en renden voor hun leven, was het afgelopen. Het noordelijke landhoofd van de brug was in geallieerde handen, en hoewel het andere uiteinde nog steeds door de Duitsers bezet werd gehouden en pogingen om die stormenderhand in te nemen mislukten, zagen de Britten wel kans de Duitse geniesoldaten te verdrijven die bezig waren geweest springladingen onder de brug te plaatsen.

Verslag van Theodoor Alexander BOEREE (1879-1968)

'..Het bekendst is Boeree geworden door zijn uiterst minutieus onderzoek inzake de Britse nederlaag bij Arnhem in september 1944. De vraag rijst of hij zich voor dit onderwerp ook zo zou hebben geïnteresseerd als hij na zijn pensionering niet was gaan wonen in Ede, dat zo dicht aan de rand van het strijdgebied zou komen te liggen. Hij was daar betrokken bij het ondergronds verzet (OD), aan het eind van de oorlog als plaatselijk commandant van de Binnenlandsche Strijdkrachten.'

'Na de verloren slag kwam hij in contact met Britse militairen die op de noordelijke Rijnoever uit handen van de Duitsers waren gebleven en zich schuilhielden. Zo had hij in november 1944 korte tijd de ondergedoken brigade-generaal John W. Hackett in huis, met wie hij lange gesprekken voerde over de toedracht van het echec. Ook na de oorlog bleef hij met Hackett, en met vele andere Britse en Amerikaanse officieren, corresponderen. Aan Boeree komt vooral de lof toe dat hij als eerste de Duitse kant van de Slag om Arnhem heeft onderzocht. Door bemiddeling van geallieerde autoriteiten, met wie hij levendige contacten onderhield, was hij in staat gesteld vragen voor te leggen aan krijgsgevangen Duitse commandanten; de antwoorden leverden onschatbaar belangrijke informatie op..’

‘..Ondanks zijn faam tot buiten de landsgrenzen bleef Boeree zichzelf steeds als amateur-historicus beschouwen. Van de waarde van zijn werk voor na hem komende onderzoekers was hij zich echter terdege bewust. Omdat hij wilde dat zijn verzameling typoscripten en aantekeningen oordeelkundig bewaard zou blijven, droeg hij deze nog bij zijn leven over aan het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie te Amsterdam, het Gemeentearchief Arnhem en de Sectie Militaire Geschiedenis van de Landmachtstaf te 's-Gravenhage..’

Bron: KNAW: © Huygens ING - Amsterdam. Bronvermelding: P.R.A. van Iddekinge, 'Boeree, Theodoor Alexander (1879-1968)', in Biografisch Woordenboek van Nederland.

Kolonel Boeree, Arnhemsche Courant, 7 september 1949

DE STRIJD OM DE RIJNBRUG, EENS DE BELANGRIJKSTE BRUG TER WERELD

“Op 17 September zullen wij een lustrum herdenken. In 1944 ontbrandde de strijd om de Rijnbrug en ondanks het feit dat de operatie is mislukt, zal zij in de geschiedenis voortleven als een der grootste wapenfeiten waarin Britse troepen tijdens de jongste oorlog zijn verwikkeld geweest. Vijf jaar . . . langzamerhand beginnen wij afstand te nemen, beginnen details zich te voegen in 't mozaïek van het dramatische geheel, dat men „de Slag om Arnhem" noemt. Geen, die al deze details intensiever heeft bestudeerd dan de kolonel Th. A. Boereè. Hij schreef voor ons de krijgsgeschiedenis rond de Arnhemse brug. Hier volgt het eerste gedeelte. Wij hopen op de Zaterdagen 10 en 17 September het vervolg te publiceren van het artikel van kolonel Boeree.

Op Zondag 17 September was de 1e Parabrigade neergekomen op de Renkumse heide, met als taak langs verschillende wegen te marcheren naar Arnhem en de Rijnbrug aldaar te bezetten en dwars door de stad een verdedigingslinie te trekken. Slechts het 2e bataljon van deze brigade slaagde erin, de brug te bereiken.

De beide andere bataljons werden onderweg opgehouden door het Duitse Ersatzbataljon Krafft. Het 3e bataljon onder Fitch dat de Utrechtse weg volgde kwam die dag niet verder dan de Koude Herberg, het 1e bataljon onder bevel van Dobie overnachtte in de buurt van de Johannahoeve. Daar de weg over Oosterbeek-Laag toen nog niet door de Duitsers was afgesloten, kon Frost met het 2e bataljon doordringen, maar het was niet zonder kleerscheuren geschied. Onderweg had men bij het Doorwerthse bos het eerste vuur ontvangen, dat door de voorhoede (onder majoor Tatham Warter) tot zwijgen was gebracht.

De C-compagnie, die tot taak had de spoorbrug in de lijn Nijmegen-Arnhem te bezetten, kon die opdracht niet vervullen, daar de Duitsers de brug opbliezen, waarop deze compagnie voorlopig aan de spoordam bleef liggen. Toen de A-compagnie, die de voorhoede vormde het viaduct was gepasseerd, werd tegenstand ontvangen van een pantserwagen die werd verdreven. Daarop kreeg men vuur uit het hoge terrein van de Brink. Men had voorzien, in de buitenwijken van Arnhem op weerstand te stuiten en de B-compagnie was aangewezen om dat vuur tot zwijgen te brengen. De B-compagnie werd versterkt door een troep R.E. (pioniers) onder majoor Mackay en een detachement treinsoldaten, die gezamenlijk ook de sterkte van een compagnie hadden. Terwijl majoor Crawley met de B-compagnie het hoge terrein bestormde en de Duitsers terugdrong, marcheerde Tatham Warter verder, zoveel mogelijk rechts achter de huizen gedekt de rivierkant houdend. Bij het invallen van de duisternis werd het Duitse vuur minder juist en zonder verder noemenswaardige tegenstand te ondervinden, kwam hij met ongeveer 40 gevangenen bij de Rijnbrug aan, die geheel onbeschadigd was en waarover juist een colonne voertuigen naar het Noorden trok.

Bij het maken van de gevangenen had men tot zijn teleurstelling ontdekt, dat er in Arnhem troepen waren, wier aanwezigheid men niet had vermoed. Er was op gerekend, daar ongeveer 2000 recruten te vinden, verder bij de brug wat luchtafweer en alleen op het nabijgelegen vliegveld van Deelen een handvol grondpersoneel. In plaats daarvan stuitte men op doorgewinterde Pantsergrenadiers van de Hohenstaufendivisie terwijl een patrouille van een SS Polizeibataljon in het bezit was van een kaart, waarop de weg van een verkenningstroep was ingeschetst. Daaruit bleek, dat zowel de flank als de rug van het bataljon bedreigd werden. Gedurende dit deel van de mars sneuvelde luitenant P. H. Cane.

Bij de brug aangekomen bezette Tatham Warter onmiddellijk de huizen no. 8 en 10. Het was ongeveer 8 uur in de avond en in een verkenning van het terrein zond hij luitenant John Grayburn met diens peloton naar de brug om ook de Zuidelijke afrit in bezit te nemen. Grayburn kreeg vuur van een luchtafweerkanon uit een bunker en van een pantserwagen, die op de brug stond. Hijzelf werd gewond, dadelijk waren de verliezen zwaar en hij kreeg order terug te keren. Kort daarop kwamen uit de Betuwe een drietal wagens met Duitsers over de brug. De mannen werden gevangen genomen en de wagens in brand geschoten.

Onderwijl kreeg luitenant Vlasto opdracht een geschikte plaats te zoeken, waar hij met een vlammenwerper de bunker buiten gevecht kon stellen. Op het kritieke moment haperde de vlammenwerper echter en de bunker werd met de Piat vernield. De pantserwagen was intussen verdwenen. Door de brandende wagens was de hitte op de brug te groot om dadelijk naar de andere afrit te marcheren.

Intussen kwam Frost, die met zijn staf en de hoofdkwartiercompagnie verder achteraan had gemarcheerd bij de brug aan, hij wilde geen rechtstreekse aanval over de brug, doch besloot een ander plan uit te voeren. Zijn troep bezette de huizen no. 2, 5 en 6. Hijzelf nam met zijn staf bezit van huis no. 3 en het defence platoon legerde in de huizen no. 12 en 13. Reeds vóór de afmars waren aan de verschillende compagnieën afzonderlijke opdrachten verstrekt. De C-compagnie moest de spoorbrug veroveren en daarna het Duitse hoofdkwartier bezetten. De B-compagnie moest de hoogte van de Brink van vijanden zuiveren en daarna beslag leggen op de schipbrug. Het was niet gelukt radiocontact met de B- en C-compagnie te krijgen, maar Frost rekende erop, dat de B-compagnie nu de schipbrug wel zou hebben bereikt.

In het voorbijgaan had hij het volgende gezien: Van de schipbrug waren alleen de doorlaatvakken weggenomen, de landhoofden waren nog aanwezig. Verder had hij gezien, dat er in het haventje nog verschillende schuiten lagen. Daarom zond majoor Murray van de R.E. onder bescherming van luitenant Barnett met het defence platoon naar de schipbrug. Hij moest zich daar in verbinding stellen met de B-compagnie, en met de aanwezige schuiten moest de troep naar de Zuider Rijnoever worden overgebracht. Men zou dan de Rijndijk volgen en de Zuidelijke afrit van de grote brug in bezit nemen. Toen Murray bij de brug kwam, was de B-compagnie daar nog niet aangekomen, de schuiten lagen geheel op het droge en met de handvol mannen, die hij had kon hij ze niet te water laten. Hij kwam onverrichterzake terug en men moest van het plan afzien.

De C-compagnie was er blijkbaar evenmin in geslaagd het Duitse hoofdkwartier te veroveren, hetgeen bleek toen Frost daar een officierspatrouille heen zond. De patrouille kwam terug met de melding dat de compagnie geheel door vijanden omsingeld was en dat het onmogelijk was, verbinding te maken. De volgende morgen werd deze troep tijdens een poging tot de brug door te dringen, door de Duitse overmacht onder de voet gelopen. Dat het daar was misgelopen, ontdekte ook dr. Townsend, die met zijn staf naar het Sint Elisabethsgasthuis was gegaan, waar hij een verbandplaatsafdeling moest oprichten. Hij had order gekregen die avond om half tien het Duitse hoofdkwartier op te bellen en aan brigadier Lathbury rapport uit te brengen over de toestand van de gewonden. Toen hij het telefoonnummer draaide en de hoorn opnam hoorde hij: „Hier Wehrmachtheim Arnheim". Hij leegde de telefoon op de haak en begreep, dat de zaken niet verliepen zoals men dat had gewenst.

Intussen was ook majoor Mackay met de R.E. gekomen en hij bezette samen met de sectie seiners van capt. Briggs en met 50 man van het R.A.S. C. (Royal Army Service Corps) de huizen 14, 15, 16 en 17, beoosten van de brug gelegen. De eerste verdieping van die huizen lag op gelijke hoogte met het brugdek van de afrit. Verder was verschenen het hoofdkwartier van de 1e Para brigade. Het bezette het huis no. 2 en legde voor het troependetachement beslag op no. 1 en 4. Als door een wonder verscheen gedurende de nacht de C-compagnie van het 3e bataljon onder majoor Lewis. Ook kwam er nog een troep antitankgeschut aan en tegen de ochtend van Maandag 18 September was de sterkte aangegroeid tot ongeveer 700 man.

De eerste nacht van Zondag op Maandag verliep al niet rustig. Mijn schoonzoon, die ’s avonds niet naar Wageningen kon vertrekken en om die reden bij ons was gebleven, en broeder J.v.D. zouden dien nacht waken, opdat, als er wat gebeurde, zij ons wekken zouden. Maar van slapen kwam niet veel, want ongeveer 2 uur ’s nachts bemerkten wij dat bij de Rijnbrug een geweldige brand woedde. Het was een benzinedepot, dat in brand was geschoten of aangestoken was. Maar ’s morgens zagen wij uit het kelderraam een patrouille Tommies in looppas naar de Marechausseekazerne gaan en hun antitankgeschut (kleine kanonnen) dat zij bij zich hadden, werd voor de kazerne opgesteld. Daarna werden met de geweerkolven de glasruiten uit de ramen geslagen. Ook een villa op de hoek van de Hofstraat onderging hetzelfde lot en werd in een vesting herschapen.

Plotseling zagen we uit de Hofstraat een Duitse vrachtwagen komen met twee Duitse militairen die trachtten een huis binnen te vluchten; maar de Engelsen lieten zich op de grond vallen en schoten knalden en wij zagen voor het eerst in ons leven wat oorlog is. Ontzettend! Beide mannen sloegen hun handen in de lucht en vielen toen neer. Dit was het begin. Hoe veel zouden er nog vallen, ook van de Engelsen, wier aantal op ongeveer 300 man geschat werd? Aangezien er een geweerkogel door een der ramen kwam, die het glas verbrijzelde, besloten we om naar beneden in de consistoriekamer te gaan, waar wij met ons negenen vertoefden.

Des namiddags, het zal zo ongeveer 6 uur zijn geweest, hoorden we plotseling een geweldigen slag. Het gehele huis dreunde en toen ik de deur opendeed, die toegang gaf tot de kerk, zag ik tot mijn schrik een wolk van stof, die de gehele kerk vulde en een raam met een gedeelte muur was verdwenen en voor in de kerk, de plaats van het zangkoor, waren de stoelen en het orgel bedolven onder het puin en lagen door elkaar. Het leek, alsof er een aardbeving had plaatsgevonden. Wij begrepen, dat de Duitsers met zwaar geschut gekomen waren en wij in de vuurlinie zaten. Toen riepen wij God aan om hulp en bijstand in het gevaar, waarin wij ons bevonden.

Op dien dag was ik meermalen naar de tweede etage gegaan, naar onze woning, waaruit ik een vrij vergezicht had en zelfs Tommies hun middagslaapje zag doen in de koesterende stralen van de zon in het plantsoentje voor het kerkgebouw. Dan kroop ik van de deur van de huiskamer over de vloer naar het raam om zoveel mogelijk gedekt te zijn tegen de kogels. Er waren toen nog maar een paar ruiten heel. Ik wilde zien, hoe de werkelijkheid was en of wij uit onze netelige positie verlost konden worden.

Intussen was het nacht geworden, maar van slapen kwam niet veel. Wij hadden dekens enz.in de consistoriekamer gebracht en waren achterin het huis betrekkelijk veilig.

In de schuildkelder

Maandag duurde het vuren den geheelen dag voort. ’s Avonds kwamen Engelschen en kelder in Zij timmerden kribben en brachten gewonden binnen. Men hoorde vlakbij Duitschers roepen. Zij waren al in het Gerechtshof. Een dokter kon niet meer komen.

Een Tommie was door beide beenen geschoten. Hij had enorm veel bloed verloren. Men bond zijn beenen af; hij heeft zwaar geleden alvorens hij Dinsdagmorgen om half 4 den geest gaf. Hij toonde zoo lang hij nog bij kennis was voortdurend diepe dankbaarheid voor de zorgen, die de gastvrouw aan hem besteedde. Toen het met hem afliep staken de kameraden hem een brandende sigaret in den mond. Telkens zag men het vuur even oplichten als hij trok, een bewijs, dat hij nog leefde. Toen viel de sigaret hem uit den mond. Hij was dood. Een tweede had een kapot geschoten borst en buik. Men kon niets meer voor hem doen dan hem insmeren met wat vet. Een derde was in de lies getroffen, een vierde in den enkel. Op het terrein lagen dooden.

Ter verzorging van de gewonden was een korte, gedrongen Tommie mee in den kelder gegaan. Johnny, werd hij genoemd. Hij begon met van de keldertrap af twee Duitschers dood te schieten. Daarna deed hij een Roode Kruis-armband om.

Maandagavond hoorde men in den kelder het geluid van een zwaren regenval. Men ging naar buiten. Gemeentewerken brandde, een geweldige vuurzee. Ook de oude herenhuizen aan de Kadestraat brandden. Het vuur greep steeds verder om zich heen. Opeens stond ook het eigen huis in brand. Niemand vond het erg. “Laat maar afbranden, straks hijschen we de vlag op de puinhopen”- “Nu kan ik eindelijk eens bouwen zooals ik dat zelf wil”.

Het gevaar nam toe. Op het laatst brandden alle gebouwen om het schuilkelderterrein. Rondom vuur, aan den eenen kant op 15 m afstand, aan den anderen kant op 30 m. Ergens vertoonde zich een dame in nachtkleedij. Zij wenkte wanhopig met een kaarsje. Men kon niets voor haar doen. Geschut bulderde, mitrailleurs ratelden- en de vuurzee loeide.

Johnny, een zeldzaam moedige en energieke kerel, nam de leiding. De mannen moeten de kelder uit en aan het werk. In een kalkkuip was water. Daarmee werden de brandende deuren van de terreinpoort en uitrustingstukken, die op het terrein lagen en die vlam hadden gevat, gebluscht. Op het houten afdakje van den schuilkelder viel een vonkenregen. De rook werd onhoudbaar. De mannen stikten haast. Johnny greep in. Ergens haalde hij gasmaskers vandaan, die hij uitdeelde. Op het terrein stonden vaten olie. De olie liep over het terrein. Van een der mannen vatte de jas vlam zonder dat hij het merkte. Allen werkten als wilden om de situatie meester te blijven. Op de olie werd zand gestort, met de handen, want schoppen waren er niet.

Het houten afdakje van den kelder vatte eindelijk vlam. Maar Johnny zat niet voor één gat gevangen. Met acht man sleepte hij een oude brandkast voor den kelderingang. Kisten tegels en zakken werden als verdere dekking aangebracht. Johnny vond rollen steengaas. Hij schopte ze voor zich uit om ze te ontrollen en trok het steengaas over den kelder, over de openingen, verzwaarde het met steenen. Een schaftlokaal vlakbij den kelder begon te branden. Johnny brak vliegensvlug alles wat van hout was weg, zoodat alleen de ongevaarlijke steenen overbleven.

Zijn vindingrijkheid was enorm. Een der gewonden moest urineeren, en de Tommy met de gewonde enkel steunde van pijn. Johnny nam een mes, sneed de schoen van de geblesseerde voet en gaf die schoen aan de gewonde om er zijn behoefte in te doen. Hij nam een kleerhanger uit een bontmantel, brak hem in vieren en spalkte er den enkel mee.

De brand woedde Maandagnacht door-en ging voorbij. Men kon dus in den kelder blijven.

De eerste indringer in het gebied was een vuilniswagen “vol rammelende vuilnisbakken achterin”. De wagen reed waarschijnlijk op de Marktstraat tussen de gebouwen door die uitzicht boden op het talud van de brug en de kantoren waarin Brigade HQ zich had verschanst De luchtlandingstroepen waren er op gebrand het vuur te openen en schoten de wagen van 2 kanten aan flarden. De chauffeur, waarschijnlijk een Nederlander op zijn gewone route bij het ophalen van huisvuil kwam om. Hetzelfde lot trof twee Duitse vrachtwagens, die waarschijnlijk een routineritje maakten en klaarblijkelijk niets wisten van de Britse aanwezigheid.

De echte aanvallen begonnen al snel, vooral vanuit het oosten. De Duitsers kenden de precieze sterkte of posities van de Britse strijdkrachten niet en de eerste aanvallen hadden dan ook min of meer een verkennend karakter. Een aanval met een paar oude Mark III en IV tanks, die ondersteund werden door infanterie, werd gemakkelijk afgeslagen. Een van de tanks wist door te stoten tot de weg onder de oprit van de brug en werd beschoten door een anti-tank kanon. Luitenant Arvian Llewellyn-Jones keek toe vanuit een naburig gebouw. Hij beschreef de eerste ervaringen met de terugslag van een geschutstuk dat op de bestrating van de weg stond:

“De sporen van de affuit stonden niet in de rand van de stoep of in een ander stevig steunpunt verankerd. Het stuk werd geladen, het bevel tot vuren viel en toen knalde het door de terugstoot minstens 50 m naar achteren. Twee man van de bemanning raakten gewond. De tank was niet zichtbaar beschadigd en hield zich verscholen in het duister van de onderdoorgang van de brug. Het kostte enige moeit om het stuk weer in stelling te brengen. Deze keer werd het stevig verankerd. De schrijver van de administratie van de batterij, die nog nooit van zijn leven een stuk had gevuurd, werd er op uitgestuurd om het te helpen bemannen. Deze keer reed de tank naar voren en gaf hij zich volledig bloot. Hij richtte recht op de 6-ponder. Wij vuurden als eersten Het schot was zuiver gericht en de tank draaide en blokkeerde de weg.”

6 Pounder kanon van Sgt. Robson staat voor Markstraat 3 op de weg in stelling.

Duitse tank onder de verkeersburg: bij het eerste schot richting de tank onder de verkeersbrug, rijdt het kanon door de terugstoot ongeveer 18 meter naar achteren. Hierbij worden 2 bemanningsleden gewond. Als het anti-tank opnieuw instelling staat worden er stenen uit de straat gehaald waardoor het kanon nu niet meer terugloopt. Duitse tank wordt nu uitgeschakeld door de 6 Pounder. Er zijn helaas geen foto’s waarop te zien is dat er een tank onder de verkeersburg staat. Op maandag ochtend 03.00 uur is Markstraat 3 BHQ van de 1st Airlanding Anti-Tank Battery.

In de Marktstraat 3 zaten ongeveer 9 man van Anti Tank Battery.

In de achtertuin worden loopgraven aangelegd. Marktstraat 3 was de meest westelijke positie van het bruggenhoofd.

Eugene Wijnhoud is lid van de stichting Airborne Herdenkingen en hield een lezing over Antitank kanonnen voor de vereniging Vrienden van het Airbornemuseum. Hij mailde me deze informatie over dit kanon en de Marktstraat 3.

“Op maandag 18 september 1944, om 06.00 uur, begon het gevecht om de brug”, meldt Van Kuijk nauwgezet. “in de loop van de dag begon er enig Duits overwicht in de strijd te komen. Terwijl in het centrum steeds meer branden ontstonden kregen wij het hevig te verduren. Maar we bleven op onze post, en hadden geregeld contact met de ondergrondse en met de gemeentepolitie aan de Bovenbeekstraat. ’s Nachts lagen er ongeveer vijftig Tommy’s in het gebouw, van wie de helft op wacht ging.

“Ook voor de Britten in het gewestbureau werd de situatie hopeloos. “Tegen de avond begonnen de gebouwen aan de achterzijde van ons gebouw te branden”, vertelt Van Kuijk. “Met vlammenwerpers ruimden de Duitsers menige gevechtshaard op. We besloten over te steken naar de Hofstraat, waar een andere troep zat. Een eerste poging werd gestaakt; de volgende lukte. In een run en met tien meter afstand staken we onder hevig vuur van de Duitsers het plein over. Hoeveel er achterbleven weet ik niet. In de tuin aan de Hofstraat maakten we loopgraven. Van slapen kwam niet veel. Alles brandde nog fel. De klokken van de St.-Eusebiuskerk, vleugellam geschoten door zware granaattreffers, speelden af en toe een paar tonen. Het wekte een gevoel op dat niet onder woorden is te brengen.”

Uit: Arnhem Spookstad… en we gingen voor drie dagen …André Horlings

Gedurende de nacht was de strijd bij de Arnhemse brug wat afgezwakt, maar van de achttien huizen, die de Engelsen bezet hielden waren er twee door de Duitsers heroverd. Bij het aanbreken van de dag ontbrandde de strijd echter weer in volle hevigheid. Dit was voornamelijk aan de oostzijden en de noordzijde van de brug het geval.

Aan de westzijde was het op dat moment opvallend rustig. Van deze rust maakten de Britten gebruik om te proberen hun bruggenhoofd in de richting van de dichtbebouwde binnenstad uit te breiden. Er werden patrouilles vanaf het Eusebiusplein in westelijke richting de Weerdjesstraat in gestuurd, die door Arnhemse burgers uit de westelijk van de Rodenburgstraat gelegen huizen nieuwsgierig werden beken. Hoever de Britten zijn gekomen is niet bekend, maar mogelijk zijn de Britse patrouilles zelfs de Rodenburgstraat nog een eind gepasseerd.

De hierboven vermelde Britse poging om het bruggenhoofd in westelijke richting uit te breiden is bewezen, omdat de ondergedoken joodse fotograaf Sem Presser deze actie op de gevoelige plaat heeft vastgelegd. Hij drong op datzelfde vroege uur vanuit de stad het Britse bruggenhoofd binnen. Hij deed dit overigens met de nodige voorzichtigheid, door een meegenomen brood bij de hoek van iedere straat vooruit te steken en te zien of daarop werd geschoten. Dat bleek niet het geval. De Duitsers waren op dat moment aan de westzijden van het bruggenhoofd nog niet actief.

Presser maakte onder andere in de Weerdjesstraat enkele foto’s van de optrekkende Britten. Op een van die foto’s zijn ten westen van de Rodenburgstraat de eerder vermelde burgers te zien, waarvan sommige zelfs midden op straat stonden. Zij verwachtten kennelijk geen gevechten en dachten op die ochtend nog, dat de Britten hen zonder enige strijd zouden bevrijden. Ook Presser had na zijn geslaagde ‘doorbraak’ tot in het bruggenhoofd waarschijnlijk niet door, dat er voor hem een gevaarlijke toestand zou kunnen ontstaan.

De rust bleek inderdaad van korte duur te zijn, want even later stormden er Britten onder bescherming van een rookgordijn plotseling als een gesloten groep van de zuidkant van het Eusebiusplein naar de noordkant ervan. Presser maakte daarvan nog een foto. Daarna werd het hem kennelijk toch te gevaarlijk en hij verliet het bruggenhoofd.

Wellicht had de Britse patrouille met haar poging in westelijke richting de binnenstad binnen te dringen de bedoeling gehad een verbinding met nog van Oosterbeek komende Britse eenheden tot stand te brengen. Van Britse zijde bestaan over deze actie, voor zover is na te gaan, geen publicaties.

Van Duitse zijde is echter wel een reactie bekend. Harmel, de commandant van de 10. SS Panzer Division Frundsberg vermeldde dat de Britse tegenstanders in de vroege ochtenduren van 18 september probeerde zijn aan de noordzijde van de Arnhemse brug gevormde bruggenhoofd uit te breiden. Delen van het Bataillon Euling verijdelden deze Britse poging.

Rudolph Trapp en Adolf Lochbrunner in gevecht bij de brug

Op de middag van 18 september werd de zestienjarige Nederlandse SS-Sturmmann als onderdeel van het aan Brinkmann toegevoegde SS Panzergrenadier Regiment 21 van de 10. SS Panzer Division Frundsberg met zijn nieuwe kameraden ingezet bij de zojuist zo zwaar omstreden Rode School langs de oprit van de verkeersbrug. Hij beleefde die strijd als volgt:

Ze werden vlakbij de Rode School ingezet tegen een huis dat al hevig door machinegeweren en mortieren was beschoten. Met twaalf SS-ers staken ze de straat over, terwijl soldaten van de Wehrmacht vuurdekking zouden geven. Er renden al tien man over en de jonge soldaat zou dit juist ook gaan doen samen met ‘der Alte’ (een ervaren oostfrontstrijder), toen hij hem hevig hoorde vloeken. ‘Kijk,’ brulde hij, ‘die smeerlappen laten ons in de steek, ze geven geen vuurdekking. Kom jong, ze vermoorden mijn mensen, we doen het nu zelf maar.’

‘Der Alte’ gooide nu een machinegeweer over de schouder van de jonge Nederlandse vechtjas en begon te vuren. De jonge soldaat diende daarbij als standaard en had het gevoel dat zijn darmen uit zijn lichaam werden geschud. Inmiddels renden de anderen naar de overkant en hij rende ze met zijn groepje na. Maar de Britse kogels vlogen al om hun oren voordat ze er waren. Toen ze daarna onder dekking van een muur handgranaten naar binnen gooiden en vervolgens naar binnen wilden springen, kregen ze hun eigen handgranaten terug. De jonge soldaat vertelde verder:

Ze vochten automatisch door tot ze tegen de avond werden afgelost door SS’ers van de Kampfgruppe Brinkmann van de 10. SS Panzer Division Frundsberg.

Uit: Een andere kijk op de slag om Arnhem. De snelle Duitse reactie, Peter Berends.

”Toen huis na huis in brand vloog, werden sommige burgers die noodgedwongen waren uit hun schuilkelders te komen, per ongeluk door een van beide zijden neergeschoten. Anderen kropen door achtertuinen om een veiliger heenkomen te zoeken, in de hoop dat het Rode Kruis hen eerder zou bereiken dan het vuur. Degenen die boven de grond kwamen, riskeerden het om in hun huizen door sluipschutters te worden neergeschoten, in de machinegeweernesten te vallen die in de straten en tuinen waren gegraven of op straat te moeten vluchten voor de mortieren en handgranaten.

New weapons came to harry us and all the buildings by the bridge were set on fire. It became increasingly difficult to find new position while keeping the bridge under our control. Towards evening heavy tanks appaered incredibly menacing and sinister in the half light, as their guns swung from target to target. Shells burst through our walls. The dust and settling debris following their explosions filled the passages and rooms. The acrid reek and smell of burning, together with the noise bemused us. We had to stay prepared to meet the rush of infantry I knew would follow if we wavered for a moment. The battalion headquarters building suffered badly. Digby, Father Egan and others were hit. Then our gunners handled a six-pounder round to the front under the very nose of the enemy., while P.I.A.T. crews climbed to new positions, and our bold reply drove them back, but one remained and could not move again.

All the way through the gunners of the 1st Air Landing Anti Tank battery exited our admiration and respect. No one was exposed to greater danger than they. They never hesitated for a moment to engage enemy armour whenever it approached without thougt for themselves. They were a fine example of the Royal Regiment giving their all to their guns.

As usual the men of the Parachute Royal engineer Squdron fought through to the end. Througout the war we of the Parachute regiment thought it was almost a waste to use them as sappers when they were so good at killing the enemy. Sublime shocks at the full sublime sense of the words

Het is moeilijk de gebeurtenissen te herinneren zoals ze plaatsvonden; ze leken allemaal onderdeel van een enorme caleidoscoop aan gebeurtenissen die in elkaar overliepen maar die toch in essentie van elkaar verschillend bleven. Daar had je de gevangene, een oude man te oordelen naar zijn uiterlijk, de zestig naderend, wiens grootse angst het was dat we hem ter plekke zouden doodschieten. We konden hem vrij gemakkelijk kalmeren.

Dan was er de Nederlandse tolk, het ene moment was hij bij ons, het volgende moment niet meer, ‘whoef’, zo simpel ging het. Ik herinner me een stuk of twintig gevangenen. Ik zie ze nog zitten met hun kleine koffertjes, maar al te blij dat ze zich konden overgeven en niet van plan ons nog last te bezorgen. Ik kreeg ze een tijdje onder mijn hoede. Toen vroeg iemand om sigaretten en ik klom naar boven om een pakje ‘Typ 2 ½’ te overhandigen aan een seiner die zich in een hoger gedeelte van het gebouw bevond. En dan was er de Duitse officier die totaal niet leek te passen in deze omgeving. Ik moest hem een tijdje bewaken. Ik zat een uur of twee tegenover hem en we wisselden voornamelijk beleefdheden uit. Hij was naar het scheen één voor één al zijn voertuigen kwijtgeraakt, onderweg van Parijs, vanwaar hij was vertrokken met negenenzestig stuks, naar Arnhem, waar hij de laatste had verloren. Hij liet mij foto’s zien van zijn vrouw en kinderen thuis, terwijl ik daar zat met mijn tommygun onveranderlijk op zijn borst gericht, beducht op de kleinste aanzet van zijn kant om te ontsnappen. Er was het huis waar ik de Engelse versie had gevonden van het Book of Common Prayer (Anglicaanse liturgie). Ik sloeg psalm eenentwintig op en las deze terwijl op de brug een zesponder er op los knalde en met elke ronde het stucwerk van het plafond liet regenen. Er was een ontmoeting met een andere zweefvliegtuigpiloot. Hij was van top tot teen overdekt met wit stof. We begroeten elkaar vluchtig en ik vroeg hem naar een meisje waar we allebei achteraan hadden gezeten, maar hij reageerde kortaf.

Al die tijd gingen de beschietingen vrijwel onafgebroken door. Gedurende gevechtspauzes klommen wij over muren naar het volgende huis in de straat en dan naar het huis daarnaast enzovoort. Zo verkasten we drie of vier keer en begonnen toen aan de terugweg. Ergens onderweg was ik Henry uit het oog verloren. Ik zag hem nooit meer terug. Het was één grote chaos, maar aangezien het de eerste keer was dat ik bij een oorlogsactie was betrokken, wist ik niet beter of het ging altijd zo. In een zijstraat stond een achtergelaten Duitse truck en tijdens een nieuwe gevechtspauze rende ik de hoek om, om te kijken of er iets te eten was te vinden in de vrachtwagen. Het geweer van de chauffeur lag er nog steeds naast diens stoel en met behulp hiervan brak ik de gereedschapskist open. Er zaten een paar flessen in, een blikje sardientjes en wat kaas. De sardientjes en de kaas propte ik in mijn jaszak, één fles zette ik in het raamkozijn en ik rende het huis in met de andere. De eerste fles was verdwenen toen ik terugkwam, maar ik had de tweede nog en die nam ik mee naar boven om iets van een maaltijd aan te richten. Er leek niet veel gaande te zijn op dat moment, dus besloot ik na het verorberen van de sardines en een deel van de wijn, wat slaap in te halen op een groot tweepersoonsbed.

p.74: Ik werd die morgen van de 18e september wakker en merkte dat Slapsie me aankeek met een blik vol achting en respect. De reden hiervan was dat we gedurende de nacht door de moffen waren aangevallen en dat Slapsie in het heetst van de strijd wanhopige pogingen gedaan had om me wakker te krijgen, maar onder enig succes. Terwijl de rest van de mannen op het eilandje de aanval afsloeg, had ik rustig doorgeslapen. Er was zelfs een moment geweest dat die arme Slapsie boven me had moeten knielen om goed te kunnen schieten, en hij zei dat ik gezien de reactie die ik gaf, net zo goed dood had kunnen zijn. Nu zou je je in kunnen denken dat hij hierover nijdig was, maar dat was niet het geval, integendeel, hij beschouwde me nu als een wel heel onverschrokken baas. Ik voor mij hoopte dat ik die naam eer aan zou kunnen doen.

We waren allebei door en door verkleumd door een koude mist die uit de Rijn was opgekomen. Het was een mist waardoor je niets meer zag. Er was geen geluid meer te horen en het leek wel alsof wij de enige twee kerels waren die daar nog zaten. Hoewel we het huis van het mortierpeloton nauwelijks konden zien, wisten we dat onze mannen daar op de uitkijk lagen, waarbij ze ons een goede dekking zouden geven in het geval van een vijandelijke aanval. Toen de mist iets optrok, zag ik op de weg net buiten de versterking een paar verfomfaaide grijze balen liggen, een wel pathetische herinnering aan de Duitse aanval van die nacht.

Enkele uren later: p.78…Op dat moment lanceerden de Duitsers een vastberaden aanval met infanterie langs de weg die vanuit het noorden regelrecht naar de brug voerde. Ze kwamen recht op ons af, maar kennelijk realiseerden ze zich niet dat er sommige huizen aan hun rechterzijde bezet gehouden werden door de parachutisten. Het was gemotoriseerde infanterie en de aanval was heel moedig, maar vele Duitsers kwamen om in hun trucks en degenen die nog probeerden te ontsnappen werden neergeschoten voordat zij een goede dekking konden bereiken.

Er was een gewonde Duits soldaat bij die vreselijk gewond was. Hij had een schot gekregen door allebei zijn benen en met zijn handen probeerde hij zich voort te beween om terug te komen achter zijn eigen linies. Het was een langzaam voortgaan dat vreselijke pijn moet hebben veroorzaakt. Het vervulde ons met afschuw en toch keken we gefascineerd toe. Overal om hem heen lagen doden hij was het enige wezen dat nog bewoog. Hij werkte zichzelf over de weg en vervolgens over het trottoir. Toen sleurde hij zijn kapotgeschoten lichaam langzaam, heel langzaam tegen een lage, met gras bedekte helling die leidde naar de weg over de brug. Als hij maar eenmaal over dat kleine muurtje boven aan de helling kwam zou hij weer terug achter zijn eigen linies. Hij moest vreselijke pijn gehad hebben, toch slaagde hij er door louter met een bovenmenselijke inspanning op om over het laatste obstakel heen te komen. Naast mij klonk het blaffende geluid van een geweer en ik zag, hoewel ik mijn eigen ogen bijna niet geloofde, dat de gewonde Duitser achterover viel; hij was recht door zijn hoofd geschoten. Voor mij was het weinig minder dan pure moord, maar voor mijn kameraad, een vent uit Wales en een van onze beste sluipschutters, was het gewoon een schietschijf waarop hij terecht kon schieten. Toen ik protesteerde keek hij me aan alsof ik een idioot was.

Vlak na het mislukken van de eerste Duitse aanval met infanterie kwam er over dezelfde weg een witgeschilderde burgerambulance recht op ons aanrijden. Een overmatig opgewonden vent met een bren begon te vuren en schoot de voorkant aan stukken. “Hou op, godvergeten idioot” schreeuwde en officier, “zie je niet dat dat het Rode Kruis is?” Hij was nog niet uitgesproken of de achterdeur van de ambulance sprong open en een dozijn volledig bewapende SS-kerels kwam er uit rollen en vuurden hun automatische wapens leeg vanaf hun heup. Ze kwamen recht op ons af. “Geef ze de volle laag mannen!” gilde de officier maar de brenguns en de geweren waren al bezig hun vreselijke taak te volvoeren en er was niet een man die de wanhopige poging overleefde. Er was een fanatieke SS’er bij die nog de voordeur van het Witte huis bereikte voordat hij op de treden in elkaar zakte, letterlijk doorzeefd met kogels. Nu was weg letterlijk bedekt met dode en stervende Duitsers en onze gewondenverzorgers gingen naar buiten om de doden weg te halen en de gewonden te verzorgen. P79…Het trommelvuur verdween even plotseling als het was begonnen. Uit het oosten, over de weg die onder de brug doorging, en die liep tussen het eilandje en het Witte Huis, naderde nu een colonne lichte tanks en pantserwagens die bemand werden door SS-er. Ze vielen aan met groot elan, maar wij waren zo gelukkig over twee 6-ponder anti-tankkanonnen te beschikken die bediend werden door artilleristen van de luchtlandingstroepen. Hoewel ze in open straten vochten en geen enkele vorm van dekking hadden behalve het schild van het kanon, wisten deze schutters hun kanon zo te bedienen dat ze de bedreiging het hoofd konden bieden.

Met hun eerste schot schoten ze de tank die de vijandelijke colonne aanvoerde in brand. Het ding maakte een halve draai en kwam vlak onder de brug tot stilstand, waardoor het voor de achterop komende pantserwagens de weg volledig blokkeerde. Terwijl de tanks moesten vertragen, werden ze door de artilleristen bestookt met een vernietigend vuur. De Duitsers probeerden wanhopig om hun brandende metalen doodkisten nog te besturen en los te maken uit de kluwen, maar tevergeefs, het ene na het andere gepantserde gevechtsvoertuig na het andere werd uitgeschakeld. De voorste tank, die nu brandde als een fakkel, braakte dikke zwarte rook uit, maar toch bracht elke beweging in onze stellingen nog een stroom van goed gericht mitrailleurvuur uit de geschutskoepel tevoorschijn. Onze schutters schreeuwden de SS-ers toe er uit te komen en dat ze hun leven zouden sparen, want ze waren onder de indruk van hun fanatieke moed. Het enige antwoord was een nieuw salvo. Toen de vlammen hem bereikten hoorden we hem gillen van de pijn en ook al werden zijn kreten gedempt door de stalen geschutskoepel, het was niet minder vreselijk om aan te horen. Het scheen of het gegil al maar aanhield, het was verschrikkelijk, totdat eindelijk de dood kwam voor deze dappere soldaat die stierf voor Führer und Vaterland.

Maandag 18 september – Arnhem, de tweede lift

Hij (Harmel) vertrok met een pantservoertuig om een kijkje te nemen bij de gevechten om de noordkant van de brug. ‘Ik zag een omgekomen soldaat liggen die we niet hadden kunnen weghalen doordat hij in de Engelse vuurlinie lag. Er waren heel veel sluipschutters. Ik besloot dat we die alleen konden aanpakken door zwaar geschut in te zetten tegen de huizen. Er was artillerie en ik gaf bevel te vuren, te beginnen vlak onder de geveltop, en meter voor meter te dalen tot het huis instortte.’

Op dat moment bestond de Duitse artillerie in het centrum van Arnhem uit één 150 mm-kanon. De bemanning begon te vuren op de gebouwen aan de westzijde van de brede Eusebiusbinnensingel, die uitkwam bij de brug. ‘Het waren de beste en doeltreffendste artilleriebeschietingen die ik ooit heb gezien,’ zei de jonge panzergrenadier Horst Weber. ‘Ze vuurden meter voor meter, te beginnen bij het dak. Uiteindelijk stortten de gebouwen als poppenhuizen in.’ Frost begon methoden te bedenken om een verrassingsaanval uit te voeren en het kanon uit te schakelen, toen een gelukstreffer van een houwitser of een mortier de bemanning doodde en het kanon onbruikbaar maakte.

Een andere dreiging was de komst van Duits 40 mm-luchtdoelgeschut ten zuiden van de rivier. Dit vernietigde de daken van het gebouw vanwaar de Vickers-mitrailleurs de brug beheersten. Het duurde niet lang of het gebouw zelf vloog in brand en het machinegeweerpeloton moest ontsnappen om een nieuwe positie te kiezen.

Toch bleven de 75 mm-houwitsers van het Light Regiment nog altijd gericht op hun doelen dankzij Majoor Munford, die fungeerde als vooruitgeschoven waarnemer. Hij had er bij het inschieten voor gezorgd dat ze de toegangswegen beschoten en niet de brug zelf, die ongeschonden moest blijven voor het XXXste Korps.

blz 262-267
Het was een langdurige, saaie opdracht voor kapitein Paul Gräbner en zijn Negende SS-Verkenningsbataljon geweest. In het gebied tussen Arnhem en Nijmegen waren geen Geallieerde parachutisten geland, daar was Gräbner heel zeker van. Maar in Nijmegen waren wel vijandelijke troepen; onmiddellijk nadat enkele van Gräbners voertuigen de grote Waalbrug waren overgereden, had een kort, fel vuurgevecht met handwapens plaatsgevonden. In het donker had de vijand niet veel lust getoond om het gevecht tegen zijn gepantserde voertuigen voort te zetten, en Gräbner had aan het hoofdkwartier doorgegeven dat de Geallieerde sterkte in de stad tot nu toe gering scheen te zijn.

Nu hij zijn verkenningsopdracht had voltooid, beval Gräbner enkele gemotoriseerde kanonnen van zijn uit veertig voertuigen bestaand onderdeel de zuidelijke toegangen tot de Nijmeegse brug te bewaken. Met de rest van de patrouille keerde hij terug naar Arnhem. Toen hij de avond tevoren in het donker de Arnhemse brug was overgereden, had hij geen parachutisten en evenmin enig teken van vijandelijke activiteit bemerkt. Uit radioberichten had hij echter begrepen dat aan één kant van de brug wat Britse soldaten waren. Harzers hoofdkwartier had ze alleen maar aangeduid als “vooruitgeschoven groepen”.Gräbner stopte opnieuw, deze keer bij Elst, ongeveer halverwege Arnhem en Nijmegen. Ook daar, waar ze beide verkeersbruggen onder controle hadden, liet hij een gedeelte van zijn colonne achter. Met de resterende tweeëntwintig voertuigen rukte hij snel op naar de Arnhemse brug om daar af te rekenen met de kleine vijandelijke groepjes waarover men hem had ingelicht. Van slechts met geweren of machinepistolen uitgeruste parachutisten verwachtte Gräbner weinig moeilijkheden. Zijn krachtige gepantserde patrouille zou eenvoudig door de lichte Britse stellingen heendaveren en ze verpletteren.

Om precies 9.30 uur v.m. schreeuwde korporaal Don Lumb, van zijn uitkijkpost op een dak bij de brug opgewonden: “Tanks! Het is het XXXste Korps!” Op de vlakbij gelegen bataljonscommandopost hoorde kolonel John Frost zijn eigen waarnemer ook roepen. Evenals bij korporaal Lumb ging er iets door hem heen. “Ik herinner me nog dat ik dacht dat wij helemaal alleen de eer zouden hebben om het XXXste Korps in Arnhem te verwelkomen”, vertelde hij later. Anderen waren al even opgetogen. Aan de andere kant van de noordelijke toegang konden de mannen onder de oprit bij de commandopost van kapitein Eric Mackay het geluid van zware voertuigen al boven zich op de brug horen. Sergeant Charles Storey draafde de trap op naar de uitkijkpost van korporaal Lumb. Toen hij naar de rook tuurde die nog steeds opsteeg vanaf de zuidelijke oprit, zag Storey de door Lumb waargenomen colonne. Hij reageerde onmiddellijk. Terwijl hij de trap afrende, schreeuwde de veteraan van Duinkerken: “Het zijn Duitsers! Pantserwagens op de brug!”

Op topsnelheid kwam de voorhoede van kapitein Paul Gräbners stoottroep aanstormen. Met buitengewone behendigheid zigzagden de Duitse chauffeurs over het brugdek, waarbij ze niet alleen de nog verspreid liggende smeulende wrakken ontweken, maar tevens dwars door een gordel van anti-tankmijnen reden, die de Britten in de loop van de nacht hadden gelegd. Slechts één van Gräbners vijf voorste voertuigen deed een van de mijnen ontploffen; slechts licht beschadigd bleef het doorrijden. Aan zijn kant van de oprit keek kapitein Mackay verbaasd toe hoe de eerste van de plompe, gecamoufleerde wagens aan een stuk door met zijn mitrailleurs vurend van de oprit daverde, dwars door de Britse stellingen heen reed en regelrecht verder joeg naar het centrum van Arnhem. Bijna onmiddellijk zag Mackay er nog een langsrijden. “We bezaten geen anti-takkanonnen”, vertelde Mackay. “Ik moest hulpeloos toezien hoe nog drie wagens langs ons heen daverden en de stad introkken.”

Gräbners gewaagde plan om zich met geweld een weg over de brug te banen, scheen te lukken. Op de zuidelijke toegangsweg naar de brug, buiten het gezichtsveld van de Britten, had hij zijn colonne opgesteld. Nu begonnen halfrupsvoertuigen, nog meer gepantserde wagens, manschappenwagens en zelfs een paar vrachtauto’s met soldaten, schietend vanachter zware zakken graan, hun opmars. Weggedoken achter de halfrupsvoertuigen waren nog meer Duitsers, die aan één stuk door vuurden.

De plotselinge, verrassende doorbraak van Gräbners voorste voertuigen had de Britten weliswaar overrompeld, maar ze herstelden zich snel. Anti-tankkanonnen van Frosts kant van de brug werden ingeschoten op het doel. Uit het hele gebied aan de noordkant werd de Duitse colonne bestookt door een moordende kogelregen. Van daken, uit ramen en loopgraven schoten de Britten met elk wapen dat beschikbaar was, van mitrailleurs tot handgranaten. Sappeur Ronald Emery, die zich aan Mackay’s kant van de oprit bevond, schoot de chauffeur en de schutter dood van het eerste halfrupsvoertuig dat over de brug kwam. Toen het tweede in zicht kwam, doodde Emery opnieuw de chauffeur en diens bijrijder. Het halfrupsvoertuig kwam in het talud tot stilstand, waarop de rest van de uit zes koppen bestaande bemanning eruit sprong; ze werden een voor een neergelegd.

Meedogenloos drukte Gräbners colonne door. Nog twee halfrupsvoertuigen baanden zich voorzichtig een weg over de brug. Toen ontaardde de Duitse aanval in een chaos. De bestuurder van de derde wagen raakte gewond; in paniek zette hij zijn voertuig in de achteruit, waardoor het in botsing kwam met het na hem volgende. De twee wagens geraakten onwrikbaar in elkaar vast en vlogen in brand. Koppig probeerde de achter hen komende Duitsers een doorbraak te forceren. Buiten zichzelf in hun pogingen om aan de noordkant te komen, ramden ze op elkaar en op de wrakken in. Sommige van de onbestuurbaar geworden voertuigen botsten met zo’n geweld tegen de leuning van de oprit, dat ze over de rand duikelden en omlaag smakten. De Duitse soldaten die onder dekking van de halfrupsvoertuigen volgden, werden meedogenloos neergemaaid. Niet in staat om over het midden van de brug te komen, renden de overlevenden terug naar de zuidzijde. Een hagel van kogels ricocheerde tegen de ijzeren spanten van de brug. Ook de in Oosterbeek gestationeerde artillerie van luitenant-kolonel ‘Sheriff’ Thompson – opgeroepen door de zender van majoor Denis Munford op de zolder van de brigadecommandopost – bombardeerde nu Gräbners ten ondergang gedoemde voertuigen. Door al het lawaai heen klonk het geschreeuw van de uitbundige Britse parachutisten, die hun oorlogskreet “Whoa Mohammed!”* aanhieven. een kreet die de ‘Red Devils’ voor het eerst hadden gebruikt in 1942, toe ze in de dorre heuvels van Noord-Afrika vochten.
*Tijdens die veldtocht merkten de parachutisten dat de Arabieren, wanneer ze elkaar berichten toeschreeuwden, steeds schenen te beginnen met deze twee woorden. In Arnhem zou de kreet een speciale betekenis krijgen. Hij stelde de parachutisten aan beide zijden van de noordelijk oprit in staat om vriend en vijand te onderscheiden in de verschillende gebouwen en stellingen, daar de Duitsers deze woorden niet schenen te kunnen uitspreken. Volgens Hilary St. George Saunders in By Air to Battle, leek de oorlogskreet “de mannen aan te zetten tot hun hoogste prestaties”.

De zich in de buurt bevindende Nederlandse burgers waren verbijsterd door de felheid van de gevechten. Lamert Schaap, die met zijn gezin op de Rijnkade woonde – de straat die oost- en westwaarts van de brug liep – bracht zijn vrouw en negen kinderen haastig naar een schuilplaats. Schaap zelf bleef in zijn huis tot een regen van kogels door de ramen kwam, die gaten in de muren sloeg en het meubilair versplinterde. Schaap, wie het nu toch te gortig werd, vluchtte. Politieagent Johannes van Kuijk leek het of aan het gevecht geen einde kwam. “Er werd op een verschrikkelijke manier geschoten”, vertelde hij later, “en het leek wel of elk huis getroffen werd of in brand stond. Collega’s en vrienden belden voortdurend om te vragen wat er precies gebeurde. We hadden het in ons huis zwaar te verduren, vooral toen aangrenzende panden begonnen te branden. De huizen aan de Eusebiusbuitensingel stonden eveneens in brand.”

Op die Maandagmorgen verschenen ook restanten van de B-compagnie van het bataljon, die huis no. 7 ter bewoning aangewezen kregen.

De commandant had in de buurt van de schipbrug zware verliezen geleden, luitenant Levien met zijn gehele peloton werd vermist. Toen majoor Murray de brug nauwkeurig onderzocht, bleek, dat deze niet ondermijnd was. Daar er thans allerlei verschillende troepen van de brigade aanwezig waren, en ook het stafkwartier der brigade was gekomen (behalve de commandant brigadier Lathbury, die zich had aangesloten bij generaal Urquhart en op dat moment was geblokkeerd in villa Aziade), nam Frost het commando op zich over de troepen van de brigade, die bij de brug aanwezig waren.

Gedurende deze en de volgende dag lag de omgeving van de brug vrijwel zonder enige onderbreking onder zwaar mortiervuur. Het was alsof de Duitsers over onbeperkte hoeveelheden geschut en munitie beschikten. Dankzij het feit, dat de huizen zeer solide gebouwd waren, waren de verliezen in het begin gering, maar reeds brokkelden hier en daar de muren af.

Die morgen kwam uit het Zuiden een groot transport voertuigen over de brug. In het boekje ,,Whoa Mahomet", ,,De strijd om de Rijnbrug", geschreven door majoor E. Mackay en uitgegeven door „de Graafschap", komt een uitgebreide en gloedvolle beschrijving voor van de wijze, waarop vrijwel dit gehele transport werd vernietigd. Het boekje geeft verder een zeer goed beeld van het leven in de van Limburg Stirumschool en aangrenzende huizen en van de bewijzen van dapperheid en tucht, die de daar gelegerde mannen hebben gegeven. Ik kan dit boekje zeer zeker aan ieder ter lezing aanbevelen en mijzelf daardoor beperken tot het geven van een chronologisch overzicht van de verdere gebeurtenissen.

De enige aanvulling, die het bataljon die dag nog ontving bestond uit 25 sappers onder capt. O'Callaghan. Deze troep werd gesteld onder commando van majoor Tatham Warter. Die dag openden de Duitsers van de overkant van de Rijn het vuur op de door de Engelsen bezette gebouwen. Zij deden dit met luchtafweergeschut, dat zij daarvoor horizontaal stelden. Vooral huis no. 9 had het zwaar te verantwoorden. In de namiddag kwam een Duitse aanval opzetten uit het oosten langs de noorder Rijndijk. Ook tanks deden aan deze aanval mee. Het defence platoon, dat in de huizen no. 12 en 13 zat, leed zulke zware verliezen dat beide huizen moesten worden opgegeven. De restanten voegden zich bij de groep van Briggs. Huis no. 10, het sleutelpunt van de stelling, dat bezet was door luitenant Mc Dermont met zijn peloton, had een buitengewoon zware aanval te verduren, een Duitse tank werd buiten gevecht gesteld maar na het invallen van de duisternis moest men het punt prijsgeven. Voordat de duisternis inviel schoten de Duitsers de huizen no. 1, 9, 11 en 17 in brand. De gebouwen brandden tot de grond toe af. Het Brigade hoofdkwartier ontsnapte ternauwernood aan de vernietiging. Ondanks alles hield men moedig stand, het gerucht deed de rondte dat het 1e en 3e bataljon op komst waren. Helaas kwam gedurende de nacht het bericht, dat zij er niet in geslaagd waren het Duitse cordon te doorbreken.

Intussen sneuvelde majoor Wallis (Second in command van het bataljon) bij een inspectie van de verdedigingswerken. Weer werd de hoop verlevendigd, toen het bericht doorkwam, dat het 11e bataljon en 2 South Staffordshires waren aangewezen om samen met het 1e en 3e bataljon zich een weg naar de brug te banen. Na de dood van Wallis nam Tatham Warter het bevel over het 2e bataljon over, capt. Frank kreeg het bevel over de A-compagnie.

Met het krieken van de dag zagen we op geen 10 meter afstand 2 militairen voor elkaar op den grond liggen. Vanwege het schemerlicht konden we ze niet goed onderscheiden, maar we zagen toch, dat het een Tommie en een Duitser was. Later bleek, dat zij beiden dood waren. Wie schetst onze verbazing, toen we een Duits commando hoorden! We zagen een Duits officier op het voorbalcon van een tramwagen staan, die op Zondag achtergelaten was. En toen hoorden we, geen 5 meter van ons af een stem, die in het Duits om hulp vroeg. “Wat is er aan de hand?” was het antwoord van het voorbalcon. En toen zagen we tot onze verbazing een linie van Duitsers op den grond liggen met het geweer in den aanslag. We hoorden een schot vallen en toen volgde onmiddellijk daarop een salvo en waren we getuige van een verschrikkelijk toneel, want de Engelsen losten salvo op salvo uit de souterrains van de villa’s en dreven de Duitsers uit hun ingegraven verschansing terug uit de Marktstraat in de richting der Sabelspoort, hun stervende en gewonde makkers kermend achterlatend. Dat gebeurde zodra het daglicht kwam.

Omstreeks half elf beraadslaagden wij om voor het eten te zorgen voor het middagmaal, en maakten wij de kachel in de consistoriekamer aan. Zuster v. D., (mijn oma) die zich bewonderenswaardig goed hield, bereidde een eenvoudig maal. Ik ging naar boven naar onze keuken, maakte het fornuis aan en zette aardappelen op het vuur en ging daarna weer naar beneden om zodra ze volgens berekening gaar konden zijn te gaan halen. Toen ik in de hal van onze woning kwam, waarop 4 kamerdeuren uitkwamen, hoorde ik een geweldigen slag en vloog de trapdeur naar de zolder open en kwam er een karrevracht puin de treden afrollen en een wolk van stof vulde de gehele zolder, zodat ik dacht dat er brand was ontstaan. Ik rende over het puin de zoldertrap op en zag in den zuidelijken muur een gat van 2 m2, waar een granaat ingeslagen was. Gelukkig was er geen brand ontstaan.

Even daarna ging ik naar de keuken, toen een tweede slag het huis deed trillen. In den westmuur op zolder was weer een inslag van 1 m2, wat ik later constateerde, en ik hoorde de fornuispijp, die 4m. hoog was vol met puin lopen. Terstond sloot ik het fornuis met de ringen en snelde naar beneden, vermoedende den gemoedstoestand van de onzen. Toen ik in de hal van de woning van zuster v. D. kwam en de trap afliep waarvan het derde gedeelte over een platform een rechten hoek maakte, kwam er weer een voltreffer door het plafond boven mijn hoofd, die een gat van een halve vierkante meter maakte, zodat ik onder puin en stof in de consistoriekamer aankwam en allen bevende en sidderende als een espenblad aantrof en weer God om beurten aanriepen om hulp en bijstand.

Toen werd het buiten rustig en ging ik naar boven om de aardappelen te halen en op de terugweg zag ik op de plaats waar de laatste voltreffer ingeslagen was, op het puin een granaat “een blindganger”, minstens 80 centimeter lang, waar ik overheen stapte en bij de onzen gekomen, verbood ik, dat er nog iemand naar boven ging. Vanzelfsprekend repte ik geen woord over die blindganger. Daarna gingen we eten, hoewel onze eetlust bij enkelen uitgezonderd niet heel groot was.

Toen de maaltijd bijna geëindigd was, zagen we in den tuin, die uitkwam in de Hofstraat, ongeveer 10 personen, waaronder ook vrouwen, die ons meedeelden, dat er pamfletten uit de lucht geworpen waren voor de bevolking waarin vermeld werd, dat de Engelsen snel uit de Betuwe oprukten. Zij wilden gaarne bij ons in den kelder schuilen, wat wij hen afrieden, daar de kelder niet gewelfd was. Toen zuster v.D. hun wat eten wilde brengen, kwam ze verschrikt bij ons terug, zeggende: “Die mensen zijn toch weggegaan en we moeten ook weg, want nu schiet mij opeens een droom te binnen, die precies overeenkomt met hetgeen we nu meemaken, dat er vluchtelingen kwamen, en wij ook weg moesten. Even daarna zagen we twee Duitse soldaten in den tuin, met machinegeweren gewapend. Wat zou er nu gebeuren? Ze vroegen of we Tommies gezien hadden en na ons ontkennende antwoord, gingen ze weer weg.

Nu werd de toestand zeer gevaarlijk, doordat de Duitsers de huizen op de Markt aangestoken hadden en de vuurhaard zich snel uitbreidde tot in de Hofstraat, achter ons huis. De wind wakkerde aan en de vonken, als knikkers zo groot, leverden een groot gevaar voor ons op. Er moest gehandeld worden en zuster v. D. stelde voor, den achterkant van het huis nat te spuiten. Er werd een laken aan repen gescheurd, die nat werden gemaakt om het haar van de vrouwen te beschermen.

Toen ben ik met behulp van een ladder den tuinmuur over geklommen, om te trachten in de woning der buren onderdak te krijgen. Zij woonden in een betonnen gebouw, voorzien van een gewelfden kelder; maar ik kreeg geen gehoor. Er was tussen ons huis en het archiefgebouw een gang, die ik doorliep om nu te trachten de voordeur te bereiken, waar ik op meer succes hoopte. Het was een levensgevaarlijke onderneming, want de Duitsers hadden de Sabelspoort bereikt en over de straat floten de granaten en zoemden de kogels, die hun werk verricht hebben, gezien de chaos in de slaapkamers aan de straat gelegen. Het was een oorverdovend lawaai. Ik ging teleurgesteld den genoemden weg weer terug. Toen ik verslag uitbracht, hoorden we weer een ontzettenden slag. Een voltreffer had het tweede raam en een gedeelte muur in de kerk weggevaagd.

We gingen allen weer om beurten in het gebed, om uitkomst af te smeken, want het vuur naderde hoe langer hoe meer onze woning. Reeds stond de stal naast onze tuinpoort in brand. Toen bracht broeder v.D. een Woord en wel: “Ik Jezus leef en gij zult leven!” Het was in den hopelozen toestand, waarin wij toen gekomen waren, een troostwoord. Nu klonk in onze oren een herhaling van het Woord, dat de apostel Johannes vernam op het eiland Patmos, namelijk: “Ik ben levend in alle eeuwigheid,” en nu: “Gij zult leven,” m.a.w. niettegenstaande granaten en kogels uit machinegeweren en een loeiende vuurzee, zo waarachtig als Ik leef, zult gij leven. Hier is Immanuël, onder u zal mijn bestuur zichtbaar worden, want Ik heb alle macht in hemel en op aarde. Daarna sprak ik: Wij komen er levend uit, maar hoe weet ik niet!” Vandaar het opschrift boven dit artikel.

Plotseling was broeder v.D. weg gegaan en hoorden we hem op straat, bij de voordeur schreeuwen: “Brand, brand!” Ik dacht bij mezelf: “Die gaat zelfmoord plegen en ik zal maar naar hem toegaan.” Nu zagen wij een Tommie staan voor het raam van de Maréchausséekazerne, die riep: ”niet zo schreeuwen!” Ik antwoordde, dat het achterhuis in brand stond, waarop hij antwoordde: ”Er uit!” Ik riep: “Waarheen?” Hij wees naar de Hofstraat. Toen verlieten we allen in ganzenmars ons huis, waarin we alles achter moesten laten, ook wat ons aan het hart hing, en dat we later niet meer zouden terugvinden omdat het in een bomkrater verdwenen is.

Toen wij het laatste huis op den hoek van de Hofstraat bereikten, stonden voor het ruitenloze raam een twintigtal mannen van de R.A.F. Een van hen klom uit raam en riep in het Nederlands: ”Grijpt elkaar bij de hand, bukt voorover-klaar-looppas!” En nu moesten wij door den tuin van Dr. Niekerk een afstand afleggen van naar schatting ongeveer 400 meter. Deze gevaarlijke tocht eindigde in het Rijkswaterstaatgebouw, vroeger het Gemeenteziekenhuis. Toen wij beneden in den gang van het gebouw binnen kwamen, stond de commandant in een deurpost en ik herinner mij zeer goed, hoe kwaad hij naar ons keek. Wij werden nu allen gevisiteerd onder zijn toezicht. Daarna werden we naar een ruime kelder geleid, waar een twintigtal Tommies, die allen licht of zwaar gewond waren, die op den grond zaten of lagen. De kelder was niet verlicht en een Tommy ging ons voor met een zaklantaarn, want we moesten over de gewonden heen stappen, waarvan enkelen pijnlijk kreunden, als wij in het halfduister een gekwetst lichaamsdeel aanraakten.

Nu zagen we ook de actieve manschappen, die nu rustten en rechts van ons zaten te roken. De kelder was ongeveer 2,5 meter hoog en onder een raam moesten we zitten op een rioolbuis. Links van ons was een ingebouwde nis, waar twee slachtoffers van den oorlog lagen, wier gerochel duidelijk aantoonde, dat zij stervende waren. Een van de gewonden, wiens rechterhand verbonden was, greep met zijn linkerhand in den ransel, en haalde er chocola en sigaretten uit, die hij onder ons verdeelde.

Enige tijd daarna hoorden wij stemmen klinken in de gang en voetstappen dreunden. De manschappen, die nu twee uur gestreden hadden in de Marktstraat, kwamen binnen en de rustenden vertrokken om de verlaten post te betrekken. Nu kwam de commandant binnen en die las in het Engels een opgevangen bericht voor.

Omstreeks 9 uur kwam een Engelse dokter met een assistent binnen, die de gewonden nieuw verband gaf, injecties toediende en poeders uitdeelde bij het schijnsel van een zaklantaarn en de gewonden moed insprak. De dochter van zuster v. D.,(mijn moeder) die zich verstaanbaar in de Engelse taal kon maken, trachtte een gesprek met een Engelsman aan te knopen en daardoor kregen wij een goed overzicht van het gevaar, waarin we ons bevonden, maar ook, dat de mogelijkheid niet uitgesloten was, dat er hulp zou komen uit Oosterbeek, waar 6000 man uit de lucht geland waren, volgens de berichten, die de commandant om de twee uur voorlas.

Plotseling hoorde ik duidelijk, vlak bij het raam boven ons hoofd een menselijken gil. Ik huiverde! Even daarna werd een der manschappen door zijn kameraden binnengedragen en terstond door den dokter en zijn assistent onder handen genomen. Onder zulke omstandigheden is het te begrijpen dat er van slapen niets kwam. Een der gewonden haalde uit zijn portefeuille een koralen halssnoer met het portret van een jongen vrouw met twee kinderen. Andermaal huiverde ik!